Met de borst wordt meestal de vrouwelijke borst aangeduid: elke vrouw heeft twee borsten waarmee zij borstvoeding kan geven aan haar baby. Borsten zijn een secundair geslachtskenmerk van de vrouw, en hebben ook seksuele functies. Het Latijnse woord voor borst is mamma (meervoud: mammae, de wetenschappelijke naam voor de klasse zoogdieren is dan ook Mammalia), deze term wordt nu in de medische wereld nog gebruikt.

Soms wordt met "de borst" ook de borstkas bedoeld, als in de zin "borst vooruit" of "ter hoogte van de borst". Andere zoogdieren hebben ook borsten, waaruit zij hun jongen zogen, al worden deze vaker melkklieren of uiers genoemd.

Dit artikel behandelt verder de vrouwelijke borst.

[bewerken] Anatomie

De vrouw heeft twee borsten. Deze bevatten melkklieren, vetweefsel en bindweefsel. De borst wordt bedekt door de huid en elke borst heeft een tepel. Beide borsten hebben bovendien een uitloper van het borstweefsel richting de oksel, die de uitloper van Spence genoemd wordt. De grootte van de borsten hangt af van de hoeveelheid vetweefsel. De grootte van de borsten varieert daarom tussen vrouwen onderling. Mannen hebben overigens ook borstweefsel, al is dit maar een zeer kleine hoeveelheid. Wanneer een arts een afwijking in een borst vindt, gebruikt hij een indeling van de borst in vier kwadranten (links boven, links beneden, rechts boven en rechts beneden de tepel) om de locatie van deze afwijking te preciseren.

[bewerken] Melkklieren

Een melkklier(glandula mammaria) is een lob van een aantal alveoli (blaasjes), met daarin melkproducerende cellen. In één borst zitten ongeveer 10 tot 25 melkklieren. Alle melkklieren hebben hun eigen melkkanaal (ductus lactiferus). Elk melkkanaal mondt afzonderlijk uit in de tepel. Vroeger werd gedacht dat bij de tepel deze kanaaltjes iets dikker werden (sinus lactiferus), maar dit blijkt onjuist te zijn. De geproduceerde melk wordt tijdelijk opgeslagen in de melkklieren totdat de toeschietreflex optreedt.

[bewerken] De tepel

Elke borst heeft één tepel die omgeven wordt door de tepelhof (ofwel areola). De tepel bevat veel zenuwuiteinden die een belangrijke rol spelen bij zowel seksuele opwinding als borstvoeding. De kleur van de tepelhof verschilt tussen vrouwen onderling van lichtroze tot donkerbruin. De tepelhof bevat enige kliertjes, de sebaceuze klieren, ook kliertjes van Montgomery genoemd, die vaak te zien zijn als kleine ronde bultjes rondom de tepel. Meestal zien de tepels er opgezwollen uit. Als de vrouw het koud heeft of opgewonden is dan zijn de tepels meestal 'stijf'.

[bewerken] Andere soorten weefsels

Naast de melkklieren bevat de borst ook bindweefsel en de ligamenten van Cooper, die de borst stevigheid moeten geven, en vetweefsel. Bij een vrouw die borstvoeding geeft, zijn de melkklieren veel groter dan bij een vrouw die geen borstvoeding geeft. De borst ligt op de musculus pectoralis minor en de musculus pectoralis major, de twee spieren die over de borstkas lopen en die gebruikt worden voor het bewegen van de schouder en de arm.

[bewerken] Bloedvaten en zenuwen

Het weefsel van de borsten wordt gevoed door verschillende slagaderen. De voornaamste bron voor de bloedtoevoer is de arteria thoracalis lateralis (buitenste borstslagader) en de a. thoracica interna (binnenste borstslagader). Deze arteriën zijn allebei een aftakking van de a. axillaris (okselslagader) en zijn ook onderling verbonden. Ook vertakkingen van de aa. intercostales (tussenribslagaders) voeren bloed naar de borsten toe. De afvoer wordt verzorgd door de corresponderende aders: vena thoracalis lateralis, v. thoracica interna en de vv. intercostales. Lymfevaten leiden afvalstoffen van de borst naar lymfklieren in de oksel, en ook naar lymfklieren in de buurt van het borstbeen.

Zowel vrouwen als mannen hebben veel bloedvaten en zenuwuiteinden in de tepels. De tepels zijn dan ook zeer gevoelig. De tepels kunnen bij zowel mannen als vrouwen hard worden als gevolg van kou of seksuele opwinding, maar ook bij sommige andere emoties.

[bewerken] Asymmetrie van de twee borsten

Veel vrouwen merken dat de grootte van de linker- en rechterborst (iets) verschilt. Deze asymmetrie is normaal. Ook kunnen zowel mannen als vrouwen bemerken dat de ene tepel gevoeliger is dan de andere. Ook dit is te verklaren door het feit dat de linker- en de rechterkant van een mens altijd wat asymmetrisch zijn. Er wordt wel beweerd dat de linkertepel bij vrouwen gevoeliger is dan de rechtertepel, maar hierover bestaat veel discussie. Gedegen wetenschappelijk onderzoek naar dit onderwerp is nog nooit verricht.

[bewerken] Ontwikkeling van de borst

Bij de geboorte hebben zowel jongens als meisjes twee tepels en een zeer kleine hoeveelheid borstweefsel. Door de hormonen die de baby's van de moeder meekrijgen, kunnen zij vlak na de geboorte wat zwelling van het borstweefsel vertonen en zelfs wat melkachtige vloeistof uit de tepels afscheiden. Dit kan zowel bij jongetjes als bij meisjes gebeuren en dit verschijnsel heet heksenmelk en gaat altijd vanzelf over. Tijdens de puberteit beginnen de borsten van een meisje te groeien, waarbij ze verschillende stadia doorlopen. De borsten groeien doordat er meer vetweefsel ontstaat en omdat het melkklierweefsel zich gaat ontwikkelen. Wanneer een vrouw voor het eerst zwanger is, vindt er nog een verdere ontwikkeling plaats in de borsten om deze voor te bereiden op hun functie bij het voeden van de baby. De borsten worden meestal groter tijdens de zwangerschap.

[bewerken] Functies van de borst

[bewerken] Zwangerschap en borstvoeding

De belangrijkste functie van de melkklieren in de vrouwelijke borst is het voeden van de baby met moedermelk. Tijdens de borstvoeding stroomt de melk vanuit de melkkliertjes via melkgangetjes naar de tepel. De melkproductie staat onder invloed van het hormoon prolactine. Dit hormoon bereidt de borsten tijdens de zwangerschap ook al voor op de nieuwe functie die ze na de bevalling zullen krijgen: onder invloed van prolactine wordt de hoeveelheid melkklierweefsel in de borst groter. Wanneer een baby de tepel stimuleert, of soms ook al als de moeder haar baby hoort huilen, komt het hormoon oxytocine vrij in het lichaam van de moeder (toeschietreflex). Hierdoor knijpt de myoepitheliale cellen rondom de alveoli zich samen, waardoor de melk in de melkkanaaltjes komt. Zowel kleine als grote borsten produceren meestal voldoende borstvoeding. Door de wisselwerking tussen moeder en baby past de hoeveelheid moedermelk die geproduceerd wordt per dag, zich meestal precies aan aan de behoefte van de baby.

[bewerken] Seksuele functie

Veel mannen vinden de vrouwelijke borsten aantrekkelijk en kunnen seksueel opgewonden raken van het zien of aanraken van borsten. Er zijn daarom ook speciaal kleren en ondergoed ontworpen die de borsten benadrukken. Bikinimodellen zijn ook populair geworden door het feit dat mannen hiervan opgewonden raken. Vrouwen kunnen ook seksueel opgewonden raken van het feit dat hun partner tijdens seksueel contact de borsten stimuleert. Deze feiten zouden kunnen verklaren dat tijdens de evolutie de vrouw borsten heeft ontwikkeld.

[bewerken] Wetenschappelijke theorieën over andere functies

Andere zoogdieren dan de mens hebben minder opvallende borsten. Hiermee behoren de borsten van een vrouw tot de secundaire geslachtsorganen. Borsten zijn volgens één van evolutietheorieën ontstaan om mannen aan te trekken. Toen tijdens de evolutie de mens rechtop ging lopen werden de billen van een vrouw minder opvallend voor de man. De borsten ontwikkelden zich in eerste instantie als alternatief voor de billen.^[1] .

Een andere theorie voor het ontstaan van borsten is dat zou worden voorkomen dat de baby stikt tijdens het voeden. De menselijke baby heeft een minder vooruitstekende kaak dan de baby van de voorouders van de mens. Hierdoor wordt bij een te platte borst de neus van de baby wellicht geblokkeerd. De borsten werden tijdens de evolutie volgens deze theorie groter om de zich terugtrekkende kaak te compenseren. De omvang van een borst bij een vrouw maakt echter geen enkel verschil in melkproductie en de mogelijkheid om een baby te voeden.

 

[bewerken] Geschiedenis

In Europese prehistorische gemeenschappen waren beelden van vrouwen met overdreven grote borsten normaal. Een bekend voorbeeld is de zogenaamde Venus van Willendorf, een van vele beeldjes met brede heupen en grote borsten. Voorwerpen als heilige beelden, kommen en beeldhouwwerken met borsten erop afgebeeld, stammen vanaf circa 15.000 v. Chr. in heel Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten.

Veel vrouwelijke goddelijke figuren werden in verband gebracht met borsten en moedermelk. In beeldjes van de Fenicische godin Astarte werd deze afgebeeld als een pilaar met borsten. Isis, een Egyptische godin die onder andere stond voor ideale moederschap, werd vaak afgebeeld terwijl ze een farao borstvoeding gaf. Zelfs mannelijke godheden die stonden voor de voortplanting of vruchtbaarheid werden soms afgebeeld met borstachtige lichaamsdelen, zoals bijvoorbeeld de Egyptische riviergod Hapy, die verantwoordelijk was voor het jaarlijkse overstromen van de Nijl.

Vrouwelijke borsten waren ook veel aanwezig bij de Minoïsche bevolking in de vorm van beeldjes van de slanggodinnen. In het oude Griekenland waren er verscheidene groeperingen die de zogende moeder (Kourotrophos), uitgebeeld door godinnen als Gaia, Hera en Artemis, aanbaden. Het aanbidden van godheden gesymboliseerd door borsten werd minder in het eerste millennium (voor Christus). Het populaire gebruik van het liefhebben van godinnen nam behoorlijk af tijdens de opkomst van de Griekse stadstaten.

In het midden van het eerste millennium voor Christus, onderging de Griekse cultuur een geleidelijke verandering in de perceptie van borsten. Vrouwen afgebeeld in de kunst waren vanaf hun hals bedekt met kleren. Dit gold ook voor godinnen als Athena. Er waren echter uitzonderingen: Aphrodite, de godin van de liefde, werd vaak naakt afgebeeld, maar wel in houdingen die verlegenheid of deugdzaamheid uitbeeldden. Naakte mannen werden vaak rechtop staand uitgebeeld, maar de meeste naakte vrouwen licht voorovergebogen en met een kledingstuk dichtbij als in een verdedigende pose.

[bewerken] Borsten en cultuur

Vanwege hun functie in de menselijke seksualiteit en de borstvoeding worden de vrouwelijke borsten in de meeste culturen beschouwd als een van de intieme lichaamsdelen van het vrouwelijk lichaam en worden daarom niet of met een zekere schroom in het openbaar getoond.

In vroeger eeuwen werd het vrouwelijk lichaam, inclusief de borsten, vaak ingesnoerd in een korset. Afhankelijk van de zeden en mode werden de borsten zoveel mogelijk verdoezeld en ingesnoerd, of juist zoveel mogelijk benadrukt en getoond.

Sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw is een minderheid van vrouwen, voornamelijk in de westerse wereld, in opstand gekomen tegen het feit dat de borsten bedekt moesten blijven. Zij eisten het recht op hun borsten te tonen, vooral op het strand. Phil Bloom was de eerste vrouw die op de Nederlandse televisie tijdens een programma van de VPRO in 1967 naakt poseerde. Volgens de programmamakers trachtte men hierdoor een taboe te doorbreken.

Tegenwoordig dragen vrouwen vaak een bustehouder die de borsten wel ondersteunt maar niet beknelt. Dit kledingstuk is veel bekender onder zijn afkorting: de bh ofwel beha.

Lichaamsbeharing

Lichaamsbeharing is de algemene term voor terminaal haar op het menselijk lichaam dat zich ontwikkelt in de puberteit en gedurende een onbepaalde periode daarna, in tegenstelling tot het hoofdhaar en het minder zichtbare vellushaar.

De medische term androgenisch haar verwijst naar het feit dat de groei van het haar afhangt van de hoeveelheid androgenen (de mannelijke hormonen) in ieder menselijk lichaam. Doordat mannen normaal gesproken een grotere hoeveelheid androgenen hebben, beschikken zij over meer lichaamsbeharing dan vrouwen. Lichaamsbeharing kan dan ook gezien worden als een seksueel dimorfisme; het is daarnaast een secundair geslachtskenmerk.

Vanaf de jeugdjaren bedekt vellushaar het gehele menselijk lichaam, afhankelijk van geslacht en ras, behalve op de volgende plekken: de lippen, het achterste gedeelte van het oor, de handpalmen, de voetzolen, enkele externe genitale plekken, de navel en littekenweefsel. De hoeveelheid haar (in haarzakjes per vierkante centimeter) varieert van mens tot mens.

[bewerken] Ontwikkeling

Ieder menselijk lichaam is bedekt met vellushaar, een dun, kleurloos en nauwelijks zichtbaar soort haar. Door een stijgende hoeveelheid androgenen die tijdens de puberteit worden aangemaakt, verandert het vellushaar op sommige plekken in terminaal haar. Het volume neemt toe, de haren worden zwaarder en krijgen meer kleur. Wat er verandert en hoe deze veranderingen plaatsvinden, hangt, naast het geslacht, af van de genetische bepaling, de hormonale status en de leeftijd.

[bewerken] Mannelijke lichaamsbeharing

Het lichaam van de man is in tegenstelling tot de vrouw met meer terminaal haar bedekt. Op verschillende plekken op het mannelijk lichaam ontwikkelt zich in de puberteit terminaal haar:

• Gezichtshaar
• Haar op de ledematen (armhaar en beenhaar)
• Neushaar
• Oorhaar
• Sommige mannen ontwikkelen ook beharing op de schouders, in de nek en op de rug

De ontwikkeling van de mannelijke lichaamsbeharing begint aan het begin van de puberteit, maar zet zich ook daarna nog jaren door. Het is mogelijk dat het lichaam van een man tussen de 20 en 30 jaar behaard is op de borst, bovenarmen, schouders en rug, maar er zijn veel mannen die op geen van deze plekken haar hebben, of maar op enkele. Het is in ieder geval zo dat de lichaamsbeharing van een man aan het einde van de puberteit nog niet is volgroeid. Tot aan de zesde levensfase blijft het haar zich ontwikkelen, daar waar de ouderdom begint op te treden.

[bewerken] Vrouwelijke lichaamsbeharing

Bij vrouwen ontwikkelt de volgende beharing zich tijdens de puberteit tot terminaal haar:

• Schaamhaar
• Okselhaar
• Haar op de ledematen (armhaar en beenhaar)

[bewerken] Culturele aspecten

Of beharing als (ab)normaal gezien wordt, hangt niet alleen van medische, maar ook van sociale aspecten af. De acceptatie en omgang van lichaamsbeharing verschilt per cultuur. In sommige culturen laat men haar als geslachtskenmerk aan iedereen zien, maar elders wordt een haarloze borst als ideaal beschouwd. Sinds enkele tientallen jaren neemt de lichaamsontharing in westerse culturen toe, wat soms leidt tot totale ontharing van het lichaam. Al in de middeleeuwen werd lichaamshaar afgeschoren of korter geknipt. De islam schrijft voor oksel- en schaamhaar te verwijderen. Naast mode-overwegingen spelen daarbij oorspronkelijk hygiëne-overwegingen een rol. Verschillende parasieten zoals luizen leven in haren. Met name okselhaar speelt een rol in het versterken van de lichaamsgeur.

In westelijk culturen krijgt het scheren van het lichaam een steeds prominentere plaats. Niet alleen vrouwen, maar ook mannen scheren zich steeds vaker en gaan daarbij verder dan alleen het gezicht. Reclames over ontharingsproducten spelen in op deze trend.

Uitingsvorm

De menstruatie uit zich als een bloeding die bij de meeste vrouwen twee tot tien dagen duurt. De tweede dag is het bloedverlies meestal het sterkst. Gemiddeld verliest een vrouw tijdens een menstruatie ongeveer 50 milliliter bloed. Het bloed stolt niet doordat het endometrium een enzym met de naam plasmine bevat dat de actie van de bloedplaatjes tegen gaat. Tijdens de menstruatie gebruikt een vrouw maandverband (buiten het lichaam in het slipje vastgeplakt), tampons of een menstruatiecup (in de vagina ingebracht) om het bloed op te vangen. Verkeerd gebruik van tampons kan resulteren in TSS, het toxische shock syndroom, waarbij de vrouw in extreme gevallen zelfs kan overlijden. Griepverschijnselen tijdens de menstruatie moeten daarom altijd zeer serieus genomen worden, maar de kans op TSS is erg klein.

 

[bewerken] Biologische betekenis

De menstruatie treedt alleen op als er zich geen embryo in de wand van de baarmoeder heeft vastgezet. Daardoor weet een vrouw dat als de menstruatie begint ze niet zwanger is. Helemaal waterdicht is die conclusie niet, omdat bij het innestelen van het embryo ook een heel klein beetje bloed kan vrijkomen dat soms voor het begin van de menstruatie wordt aangezien. Deze zogenaamde innestelingsbloeding is echter zeer licht en van zeer korte duur. Het is dus een ander beeld dan van een normale menstruatie of van een miskraam. Wanneer de menstruatie uitblijft (de vrouw is over tijd) kan door een zwangerschapstest eenvoudig worden vastgesteld of een zwangerschap is begonnen. De menstruatie komt alleen voor bij mensen en mensapen. Bij andere zoogdieren wordt het endometrium geabsorbeerd door de baarmoeder, waarbij geen bloeding optreedt. Bij vrouwen die topsport bedrijven blijft de menstruatie soms helemaal uit. Hetzelfde geldt voor vrouwen met anorexia nervosa. Ook na een bevalling blijft de menstruatie een tijdlang uit als borstvoeding wordt gegeven.

[bewerken] Menstruatieklachten

Tijdens de menstruatie voelt een vrouw zich vaak niet lekker. De meest voorkomende klachten zijn buikpijn en rugpijn die veroorzaakt worden door de samentrekking van de baarmoeder.

In de dagen voor de menstruatie komt bij veel vrouwen premenstruele spanning voor. Door sterke veranderingen in de hormoonspiegels in het lichaam van de vrouw kan hoofdpijn of spierpijn optreden. Ook kunnen de borsten wat opzwellen en gevoelig zijn. Verder zijn veel vrouwen prikkelbaar. Bij gebruik van de anticonceptiepil, het etonogestrel implantatiestaafje of een IUD verminderen de menstruatieklachten. In veel gevallen wordt de menstruatie lichter en in het geval van een IUD of etonogestrel implantatiestaafje kan de menstruatie zelfs uitblijven.

Het uitblijven van de menstruatie wordt, zowel in het geval van een zwangerschap als door andere oorzaken amenorroe genoemd.

Overmatig bloedverlies bij de menstruatie wordt menorrhagie of hypermenorrhea genoemd.

[bewerken] Seks tijdens de menstruatie

Onder meer door de bovengenoemde klachten hebben veel vrouwen tijdens de menstruatie minder zin in seks. Hoewel sommige mensen afkeer hebben van de bloeding, is het doorgaans niet bezwaarlijk om seks te hebben tijdens de menstruatie. Hiervoor kan gebruikgemaakt worden van een zogeheten softcup, deze wordt ingebracht en vangt daarmee de bloeding op. Er kan met behulp van een softcup gewoon comfortabel seks worden bedreven. Wel zal er bij onbeschermd seksueel contact tijdens de menstruatie eerder kans zijn op overdragen van seksueel overdraagbare aandoeningen, omdat de zurige bescherming van de schede in deze periode verminderd is. Binnen verschillende traditionele culturen bestaan nog regels en voorschriften die verbieden seks te hebben tijdens de menstruatie, vaak gelden ook voorgeschreven regels rondom hygiëne in deze periode.

[bewerken] Sporten en zwemmen

Evenmin is het bezwaarlijk om tijdens de menstruatie te sporten of te zwemmen. Bij zwemmen is het niet strikt noodzakelijk tampons te dragen, aangezien de koudeprikkel de menstruatie (tijdelijk) stopzet. Veel vrouwen gebruiken echter toch een tampon of softcup als ze zwemmen om onzekerheid te voorkomen. Daarbij komt, dat de bloeding onmiddellijk weer begint, wanneer men zich niet in het water bevindt. Vooral in openbare zwemgelegenheden is dit een bezwaar.

Labia majora

De grote schaamlippen zijn behaarde huidplooien die om de kleine schaamlippen heen liggen. Ze vormen aan beide kanten de grens van de vulva. Naar achteren toe verenigen ze zich tot de commissura posterior. Ze bevatten onder andere vet, zweet- en talgklieren. De grote schaamlippen liggen in niet-opgewonden toestand vaak tegen elkaar aan, waardoor ze aan de binnenliggende delen bescherming bieden. Bij seksuele opwinding zwellen de grote schaamlippen wat op en komen ze uit elkaar te liggen.

In elk van de grote schaamlippen bevindt zich ook een klier van Bartholin. Deze klier produceert slijmerig vocht dat wordt uitgescheiden via een kleine opening in de onderste binnenkant van de labia minora.

[bewerken] Labia minora

De kleine schaamlippen vormen een plooi met de opening van de vagina aan de onderzijde. Het zijn onbehaarde, dunne huidplooien die tussen de grote schaamlippen liggen. Aan de bovenkant komen ze samen en bedekken de clitoris. Ze bevatten talgklieren en ook erectiel weefsel. Net als de clitoris kunnen de binnenste schaamlippen onder invloed van seksuele prikkels opzwellen door een verhoogde bloedtoevoer.

[bewerken] Variatie in uiterlijk

Bij ongeveer 60%^[1] van de vrouwen zijn de binnenste schaamlippen na de puberteit groter dan de buitenste. Over het algemeen is er een grote variatie in kleur en vorm van de schaamlippen bij verschillende vrouwen. Bij lang niet alle vrouwen zijn de linker- en rechterschaamlippen identiek van vorm.